Myśl o powstaniu muzeum ściśle wiąże się z rozpoczęciem prac archeologicznych na terenie Gniezna w 1948 roku. Celem poszukiwań było odnalezienie reliktów przeszłości związanych z początkami państwa polskiego, a przede wszystkim z jego pierwszą stolicą. Wykopane znaleziska spowodowały powołanie gnieźnieńskiego Oddziału Muzeum Archeologicznego w Poznaniu. Tam zgromadzono eksponaty i rozpoczęto ich ekspozycję.
Kolejny pomysł, czyli stworzenie pomnika Mieszka i Bolesława Chrobrego przyczynił się do przeniesienia planów na organizację muzeum w konkretnych strukturach budynków. W ten sposób posiadane dotychczas znaleziska znalazły miejsce w kompleksie budynków obejmującym: muzeum, salę widowiskową oraz liceum ogólnokształcące. Taka powierzchnia placówki przetrwała do dzisiaj. Natomiast pomnik powstał kilka lat później według projektu Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Poznaniu
Początkowa działalność muzeum dotyczyła tylko tematów archeologicznych. Kiedy Muzeum rozpoczęło prace jako prawna jednostka, rozszerzono zakres tematyczny o działy: historyczny oraz historii sztuki. Prace nabrały tempa, a głównym celem było stworzenie stałej ekspozycji przedstawiającej początki państwa polskiego. Oddanie tego przedsięwzięcia do użytku zwiedzających nastąpiło w roku 1983. Poza dostępem do stałej ekspozycji, pojawiają się również ekspozycje sezonowe, nie tylko związane ze średniowieczem. Muzeum stale też poszerza zakres kolekcji o nowe eksponaty.
Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie przybliża turystom polskim, jak i zagranicznym wiedzę oraz dostępne zbiory dotyczące historii tworzenia się Polski, a także historię średniowiecza na tym obszarze. Muzeum opowiada o pierwszej stolicy Polski- Gnieźnie oraz regionie. Bogate zbiory zawierające znaleziska archeologiczne, archiwalne dokumenty, współczesne opisy i pomoce dydaktyczne ułatwiające zrozumienie i zapamiętanie przeszłych zdarzeń, pozwalają aktywnie spędzać czas, poznając ciekawe losy pierwszych kroków państwa polskiego.
